Khái niệm phòng vệ chính đáng theo pháp luật Việt Nam
Phòng vệ chính đáng là một quyền cơ bản được pháp luật bảo vệ, nhằm cho phép cá nhân chống trả lại hành vi xâm phạm quyền lợi hợp pháp của mình hoặc người khác mà không phải chịu trách nhiệm hình sự. Theo khoản 1 Điều 22 Bộ luật Hình sự 2015 (số 100/2015/QH13, ngày 27/11/2015, đã được sửa đổi, bổ sung bởi Luật số 12/2017/QH14 ngày 20/11/2017), phòng vệ chính đáng được định nghĩa là hành vi của người vì bảo vệ quyền hoặc lợi ích chính đáng của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, cơ quan, tổ chức mà chống trả lại một cách cần thiết đối với người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên. Hành vi phòng vệ chính đáng không bị coi là tội phạm và không phải chịu trách nhiệm hình sự .
Lý do áp dụng quy định này xuất phát từ nguyên tắc nhân đạo và công bằng của pháp luật hình sự, nhằm bảo vệ tính mạng, sức khỏe và tài sản hợp pháp, đồng thời ngăn chặn sự lạm dụng quyền lực hoặc bạo lực từ phía người xâm phạm . Trong bối cảnh bạo lực học đường như bạn mô tả, nơi học sinh bị bắt nạt, trêu chọc hoặc hành hung, quy định này giúp các em tự bảo vệ bản thân mà không sợ bị truy cứu nếu hành vi chống trả là cần thiết và tương xứng . Ý nghĩa của nó là khuyến khích xã hội xây dựng môi trường an toàn, đặc biệt ở trường học, nơi trẻ em cần được bảo vệ khỏi các hành vi bắt nạt kéo dài, thường dẫn đến tổn thương tâm lý nghiêm trọng nếu không phản kháng.
Một học sinh nữ (A, 15 tuổi) bị một nhóm bạn nam vây đánh liên tục trong giờ ra chơi, với ý định gây thương tích. A kêu cứu nhưng không ai can thiệp kịp thời, nên em dùng cặp sách đánh vào tay kẻ cầm đầu để thoát thân, vô tình khiến kẻ đó ngã và bị thương nhẹ. Hành vi của A được coi là phòng vệ chính đáng vì nó cần thiết để bảo vệ tính mạng và sức khỏe, không vượt mức cần thiết, nên em không bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Ví dụ minh họa
Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng
Không phải mọi hành vi chống trả đều được bảo vệ bởi pháp luật. Theo khoản 2 Điều 22 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi xâm hại . Người thực hiện hành vi này phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật.
Quy định này nhằm tránh tình trạng "lấy bạo chế bạo" dẫn đến hậu quả nghiêm trọng hơn, đảm bảo tính cân bằng trong pháp luật hình sự. Trong thực tế bạo lực học đường, việc vượt giới hạn thường xảy ra khi nạn nhân, vì hoảng loạn hoặc trả đũa quá mức, sử dụng vũ lực mạnh hơn mức cần thiết, dẫn đến thương tích nặng hoặc tử vong. Ý nghĩa là pháp luật phân biệt rõ ràng giữa tự vệ hợp lý và hành vi trả thù, giúp tòa án đánh giá dựa trên bằng chứng cụ thể như lời khai nhân chứng, camera giám sát hoặc vết thương.
Nếu hành vi vượt quá giới hạn dẫn đến chết người, người thực hiện có thể bị truy cứu theo Điều 136 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) về tội "Giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng" hoặc tội "Cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng" (Điều 134 kết hợp với Điều 22). Mức án có thể từ cải tạo không giam giữ đến tù có thời hạn, tùy mức độ .
Học sinh B (16 tuổi) bị bạn C dùng dao rạch tay, B giằng dao và đâm nhiều nhát vào ngực C với ý định "dạy cho bài học", dẫn đến C tử vong. Dù ban đầu là tự vệ, hành vi của B vượt quá giới hạn vì tiếp tục tấn công sau khi C đã bị khống chế, nên B có thể bị truy cứu theo Điều 136, với mức án tù từ 3 tháng đến 5 năm (nhưng áp dụng giảm nhẹ cho người dưới 18 tuổi).
Ví dụ minh họa
Trách nhiệm hình sự với người dưới 18 tuổi
Đối với người dưới 18 tuổi – nhóm tuổi thường gặp trong bạo lực học đường – pháp luật có quy định riêng để bảo vệ quyền trẻ em, dựa trên Công ước quốc tế về Quyền trẻ em mà Việt Nam tham gia . Theo Điều 12 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự đầy đủ về các tội như giết người do vượt quá phòng vệ chính đáng (Điều 136) hoặc cố ý gây thương tích dẫn đến chết người (Điều 134) . Người chưa đủ 16 tuổi không chịu trách nhiệm hình sự về các tội này, mà chỉ áp dụng biện pháp giáo dục, tố giác hoặc đưa vào trường giáo dưỡng theo Luật Xử lý vi phạm hành chính hoặc Luật Trẻ em 2016 .
Nếu bị kết án tù, pháp luật áp dụng nguyên tắc khoan hồng . Theo khoản 1 Điều 101 Bộ luật Hình sự 2015, mức tù cao nhất không quá 3/4 mức phạt quy định; theo khoản 2 Điều 100, hình phạt cải tạo không giam giữ không quá 1/2 thời hạn . Ví dụ, nếu mức án thông thường là 5 năm tù cho tội vượt quá phòng vệ dẫn đến chết người, người từ 16-18 tuổi chỉ bị tối đa 3 năm 9 tháng, và tòa án ưu tiên biện pháp thay thế như giáo dục cộng đồng nếu không gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng.
Trong trường hợp phòng vệ chính đáng thuần túy (không vượt giới hạn), dù dưới 18 tuổi, người đó hoàn toàn không bị phạt tù hay truy cứu hình sự. Tuy nhiên, nếu vượt quá giới hạn tự vệ và gây chết người với người đủ 16 tuổi, họ vẫn có thể bị truy tố, nhưng hình phạt giảm nhẹ đáng kể, nhấn mạnh giáo dục hơn trừng phạt.
Lời khuyên cho học sinh bị bắt nạt
Trong tình huống bị trêu chọc, bắt nạt hoặc hành hung, học sinh nên ưu tiên báo ngay cho giáo viên chủ nhiệm, nhà trường hoặc phụ huynh. Đây là cách hiệu quả nhất để can thiệp kịp thời, tránh leo thang. Theo Luật Giáo dục 2019 (số 43/2019/QH14, ngày 14/6/2019), nhà trường có trách nhiệm bảo vệ học sinh khỏi bạo lực, và có thể áp dụng kỷ luật nội bộ hoặc báo cơ quan chức năng.
Phụ huynh có thể phối hợp với nhà trường hoặc công an địa phương để hòa giải, tránh tình huống tự xử dẫn đến rủi ro pháp lý. Nếu bị tấn công trực tiếp đe dọa tính mạng, học sinh được phép tự vệ chính đáng (như đẩy ra hoặc chạy thoát) rồi lập tức báo cho người lớn . Tránh "cố gắng chịu đựng" vì điều này có thể dẫn đến tổn thương lâu dài về thể chất và tinh thần.
Không nên dùng vũ khí hoặc tấn công quá mức, vì dễ bị coi là vượt giới hạn. Hãy ghi lại bằng chứng (như quay video nếu an toàn) để hỗ trợ điều tra sau. Việc chỉ "nhịn nhục" có thể khuyến khích hành vi bắt nạt tiếp diễn, nhưng tự vệ mù quáng lại rủi ro pháp lý. Giải pháp sáng tạo là các trường tăng cường chương trình giáo dục pháp luật và chống bắt nạt, kết hợp tư vấn tâm lý để học sinh biết cách xử lý mà không sợ hãi.
